بابا افضل کاشانی
شاعر و عارف
بابا افضل کاشانی در واپسین سال‌های سده ششم هجری چشم به جهان گشود. پدر وی حسن پسر حسین پسر محمد خوزه‌ای است. باباافضل همدوره با تازش مغول در قید حیات بود .
باباافضل کاشانی در تمام مدت عمر خود در کاشان سکنی گزیده و اوقات خود را با تدریس و تألیف و تحقیق و مباحثه سپری می کردست.
برخی خواجه نصیرالدین طوسی را شاگرد یا خویشاوند وی می‌دانند. وی در زبان پارسی نویسنده ای بسیار زبردست بوده‌است و قلمی بسیار شیوا ، پخته و طبق اصول داشت .
در رسالات خود کوشیده لغات فارسی را به جای اصطلاحات عربی استفاده کند. وی چند رساله در باب تصوف و سلوک و حکمت به زبان فارسی با متنی بسیار فصیح نگاشته است.بیشتر آثار بابا افضل زبانی فارسی دارند به جز مدارج الکمال یا گشایش نامه و رساله در علم و نطق یا منهاج مبین.
۱۹ رباعی از وی در مصنفات او آمده است. سعید نفیسی ۴۸۳ رباعی را با عنوان رباعیات بابا افضل کاشانی گرد آورده، و در تهران به چاپ رسانده است. کتابی نیز با عنوان دیوان حکیم افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی به کوشش مصطفی فیضی و دیگران در کاشان به چاپ رسیده که حاوی بیش از ۶۸۶ رباعی و ۱۲ غزل و قصیده است. اما دربارهٔ انتساب رباعیها که برخی از آن‌ها به دیگران نیز منسوب است، بررسی کاملی انجام نشده است و نمی توان در این باره نظری قطعی ارائه کرد .
اثری که بیش از آثار دیگر بابا افضل، آرای خاص او را دربردارد، عرض نامه نام دارد. این اثر در ۴ بخش یا عرض نگاشته شده: عرض اجسام یا موجودات منفعل و کنش‌پذیر، عرض کنندگان و کارگران در اجسام عالم، عرض دانسته‌های مردم (انسان) و عرض دانندگان و بیان ماهیت و انیت داننده.وی در این اثر بر شناخت نفس و مقام والایی که خود انسان از راه دانستن حقایق کلی حاصل می کند، اصرار ورزیده و بیان می کند: مقصود نهایی از پرداختن عرض نامه در مباحث بخش‌های سوم و چهارم این اثر که به دانش حقایق کلی اختصاص دارد، نهفته است.جامع الحکمه در سال ۱۳۶۱ خورشیدی به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه در تهران منتشر شد .
این رساله شیوا دربارهٔ تأویل «بسمله» و درباره فواید فلسفی و عرفانی سخن می راند. پیشینه این گونه نگارش جز در گفتار چهاردهم وجه دین ناصر خسرو قبادیانی نظیر نداشته است. جامع الحکمه پاره‌ای مباحث را داراست، مانند علت نبودن خدا، که جز در تعالیم باطنی اسماعیلی وجود ندارد. با این همه، نمی‌توان آن را حمل بر باطنی‌مذهب بودن نویسنده کرد، خاصه اینکه اعتقاد فلسفی او به اصالت و کفایت خرد نسبتی با تعالیم باطنی ندارد. احتمالی که دربارهٔ اسماعیلی بودن بابا افضل داده شده، ظاهراً استنباط شده از همین موضوعات است و نیز اینکه شاگرد او کمال‌الدین حاسب، باطنی‌مذهب بوده‌است.او خود مذهب تسنن رابه عنوان بهترین راه می داند و چند رباعی منسوب به او که به مدح علی بن ابیطالب می پردازد، در اصالتشان تردید است .
بابا افضل کاشانی از کتاب گشایش‌نامه یا مدارج الکمال به فتوح هشت در یاد کرده‌است و نخست به عربی نگاشته، و سپس به فارسی ترجمه شده و همین متن به بازار روانه گشته است.اثر جاودان‌نامه او ، نخستین بار به کوشش نصرالله تقوی در تهران به چاپ رسیده، و اثری است مبتنی بر تعالیم قرآن و حدیث، و شامل مباحثی چون انواع دانش، اهمیت خودشناسی و آغاز و فرجام هستی. صدرالدین شیرازی اکسیر العارفین خود را با الهام از این اثر خلق کرده است. ساختار دو رساله مشابه است و بسیاری از استدلالها و مثالهای صدرای شیرازی از افضل‌الدین گرفته شده‌است. علاوه بر این می‌توان اذعان داشت : بخشی از اکسیر را ترجمه عربی عباراتی از جاودان‌نامه شامل می شود.او ابتدا کتاب رساله در علم و نطق یا منهاج مبین را به زبان عربی نگاشته، و سپس به فارسی ترجمه کرد .
بابا افضل کاشانی
این اثر نشان دهنده توجه فراوان او به تفکر منطقی، در معنای دقیق ارسطویی آن است. از آنجا که در متن عربی مخالفتش را با تعریف ابن سینا از «قیاس خُلف» نمایان می سازد، معلوم می‌شود که نویسنده آن خود او بوده‌است و این ادعا که برگردان متنی عربی از آثار ارسطو یا ابن سینا باشد، به طور کلی مردود است.آرامگاه باباافضل در بلندترین نقطه غربی‌ترین روستای مرقواقع است؛ این دهکده در ۴۲ کیلومتری شمال غربی کاشان واقع است، که یکی از ییلاق‌های خوش آب و هوای این شهرستان است. این مقبره دارای صحنی وسیع و گنبدی هرمی پوشیده از کاشی‌های هفت رنگ است که بر پایه‌ای منشوری استوار است، و از رأس گنبد تا کف آرامگاه در حدود ۲۵ متر ارتفاع دارد .
مرقد بابا افضل دارای صندوقهٔ چوبی مشبک به طریق «آلت و لغت» مورخ ۹۱۲ق است که از بهترین نمونه‌های هنر دوران صفوی محسوب می شود. محراب گچ‌بری منقوش و زیبای ضلع جنوبی مقبره، که در پیرامون آن کتیبه‌ای به خط ثلث بسیار خوش نوشته شده،از آثار جالب هنر عصر مغول است. بر طبق منابع، قدمت این روستا را از عهد هخامنشیان می دانند. در داخل این بقعه دو قبر وجود دارد که یکی مرقد افضل الدین و دیگری به نام پادشاه زنگبار مشهور است. بنابر روایات، پادشاه زنگ هنگام سیر و سیاحت در برخورد با افضل الدین مجذوب و مرید وی گشته و تا آخر عمر در خدمت بابا زیسته و پس از مرگ در جوار مرقد او به خاک سپرده شده است. مدفن باباافضل زیارتگاه مورد احترام اهالی روستاست و اهالی مردگان خویش را در گورستان جوار مقبره به خاک می سپارند.
آثار بابا افضل کاشانی
- عرض نامه
- جامع الحکمه
- مدارج الکمال یا گشایش‌نامه
- جاودان‌نامه
- ره‌انجام نامه
- رساله در علم و نطق یا منهاج مبین
- ساز و پیرایه شاهان پر مایه
- ترجمه رساله نفس ارسطو
- ینبوع الحیاه
- تفاحه
- مبادی موجودات نفسانی
- ایمنی از بطلان نفس در پناه خرد
- نامه‌ها و پرسشها (مکاتیب و جواب اسئله)
- تقریرات و فصول مقطّعه
- آیات الصنعه فی الکشف عن مطالب الهیه سبعه یا آیات الابداع فی الصنعه
- مختصری در حال نفس
- المفید للمستفید
- چهار عنوان یا منتخب کیمیای سعادت
- شرح حی بن یقظان
مروری بر آثار و اندیشه ها بابا افضل کاشانی
بابا افضل کاشانی از بزرگان علوم ادبیات و فلسفه بوده است. او یکی از سردمداران رباعی سرایی ایران است. از بابا افضل کاشانی کنون آثار زیادی در دست نیست ، اما نسخه های خطی به جا مانده از او را می توان در کتابخانه های سراسر جهان مشاهده کرد. از ویژگی هایی که بابا افضل در سبک و فرم شعر خویش اعمال کرده است ، ورود مفاهیم عرفانی و فلسفی دنیای اسلام به حوزه ی شعر و شاعری بوده است. او به هنرمندانه ترین شکل ممکن ، این دست از مفاهیم را وارد شعر ایران و خصوصا دنیای سرایش رباعی در ایران کرده است.دغدغه ی اصلی اشعار بابا افضل کاشانی ، عشق به معشوقی ابدی است. او در تمامی آثارش ، نشان و ردی از عشق به خداوند و میل به دیدار او و جان گرفتن دوباره ای در نزد او را به تصویر کشیده است. دیگر مفهوم بسیار والایی که او در اشعار خویش منعکس کرده است ، نگاه او به مقوله ی عشق است. او هنگامی که از عشق صحبت می کند ، خون در رگ های جهان هستی به جوش می آید ، چرا که وی زمین و آسمان را گردان به نقطه ی پرگار عشق می داند.و در آخر باید این چنین گفت که بابا افضل علاوه بر شعر سرایی ، ناصح بزرگی نیز بوده است. در میان رباعیات و کتاب هایی که از او به یادگار مانده است ، علاوه بر بررسی علوم فلسفه ، منطق و علوم دینی ، علوم اخلاقی نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در بسیاری از کتابخانه های جهان و همچنین سمینارهای پژوهشی دنیا از بابا افضل کاشانی به عنوان یکی از نخستین و موثرترین دانشمندان حوزه ی علوم اخلاقی یاد می کنند.
در ادامه نیز یکی از غزلیات او را با هم مطالعه می کنیم :
ای پریشان کرده عمدا، زلف عنبربیز را
بر دل من دشنه داده غمزهٔ خونریز را
شد فروزان آتش سودایت اندر جان و دل
درفکن در جام بی رنگ، آب رنگ آمیز را
می پیاپی، بی محابا ده، میندیش از حریف
یاد می‌دار این دو بیت گفتهٔ دست آویز را
گر حریفی از دمادم سر بپیجاند رواست
بر کف من نه، که پور زال به شبدیز را
جان من می را و قالب خاک را و دل تو را
وین سر طناز پر وسواس تیغ تیز را